Mới đây - nhân thị trường tài chính thế giới có vẻ bắt đầu khủng hoảng nghiêm trọng - người ta lại nhắc đến John Law, người đã đem đến cho rất nhiều người dân thường của xã hội Pháp vào đầu thế kỷ 18 một gia tài kếch sù chỉ sau một khoản thời gian cực ngắn, và không lâu sau đó cũng làm cho không ít người khác phải tán gia bại sản.
John Law là một nhân vật để lại nhiều hình ảnh khá tương phản: kẻ hoang đàng, chuyên gia tài chính, tay cờ bạc, nhà kinh doanh ngân hàng, tên giết người, cố vấn hoàng gia, tứ cố vô thân, ... Sinh trưởng tại Edinburgh, Tô Cách Lan, trong một gia đình giàu có, John Law sớm có cơ hội tiếp xúc và học hỏi về ngành tài chính. Khăn gói lên London để tiếp tục việc học, ông lại sa vào thế giới ăn chơi và cờ bạc của tầng lớp thượng lưu ở đó. Cờ bạc cho John có lúc thừa thải xa hoa, nhưng cũng không khỏi đưa đến nợ nần chồng chất, tuy ông ta nhờ biệt tài tính toán mà thường thu về phần thắng. Năm 1694, sau khi bị xử án nặng do giết chết đối thủ trong một cuộc tỉ thí, John vượt ngục và trốn sang Âu châu lục địa.
Thời gian đầu ở Amsterdam ông có cơ hội học hỏi tiếp về tài chính và đã đề ra những chính sách kinh tế mới lạ cho thời bấy giờ. John Law cho rằng kinh tế sẽ phát triển được mạnh mẽ nếu lưu lượng tiền tệ có điều kiện luân chuyển nhanh và nhiều. Và ông tin rằng tiền giấy là phương tiện rất thuận lợi cho việc này. Thời đó, tiền giấy không phải là điều mới lạ nữa, nhưng hầu như chỉ hạn chế trong vai trò tín dụng chứ không được dùng rộng rãi trong thương mãi và đời sống. Một ngoại lệ rất sớm là tiền giấy “Thông bảo hội sao” của Hồ Quý Ly (khi đó chưa cướp ngôi nhà Trần) phát hành năm 1396. Sử ghi rằng Hồ Quý Ly muốn thu hồi kim loại để đúc vũ khí nên cho áp dụng chính sách sử dụng tiền giấy thật triệt để. Nhưng cũng chính vì phương cách thi hành đột ngột và độc đoán này (phạt nặng ai còn xài tiền kim loại) mà người dân Việt thời bấy giờ sau nhiều năm vẫn không có lòng tin vào tiền giấy và cơ chế điều hành tiền tệ, trở lại trao đổi thẳng bằng sản phẩm hay hiện vật.
John Law lưu lạc sang Pháp quốc giữa lúc vương quốc này vào cuối đời vị vua Mặt trời (Louis XIV) đang khánh kiệt về tài chính do phải trang trải phí tổn khổng lồ của các cuộc chiến tranh vừa chấm dứt. Năm 1717, hoàng thân nhiếp chính Philippe ďOrleans tán thành ý tưởng của John Law và cho phép ông thực hiện đề án của mình: phát hành tiền giấy qua một ngân hàng trung ương để phát triển kinh tế, cùng lúc cho phép kinh doanh khai thác lợi nhuận từ thuộc địa Mỹ châu để trang trải ngân sách quốc gia. Tiền "livres tournois" ra đời ("livre" thật ra là một đơn vị tài khoản đã có từ thời Trung cổ, 10 "livres tournois" mới phát hành = 1 đồng Louis vàng = 2 đồng écu bạc).
Giấy bạc 100 livres tournois, đợt phát hành 1720
Cùng với Banque Générale, sau đó đổi tên thành Banque Royale khi trữ kim được cất giữ ở đây, John Law mở Compagnie de la Louisiane ou ďOccident với độc quyền khai thác lợi nhuận từ khu vực Bắc Mỹ thuộc Pháp trong vòng 25 năm.
Quarter dollar kỷ niệm Hoa Kỳ thương lượng mua lại
vùng Louisana thuộc Pháp 1803 (ảnh: US Mint)Khu thuộc địa này trải rộng trên một diện tích gần 1/3 nước Mỹ ngày nay, kéo dài từ Mexico lên đến Canada, bao trọn các vùng đất con sông Mississippi và các phụ lưu chảy qua, nên thời đó người ta thường gọi tắt là công ty Mississippi. Chính ra kế hoạch khai thác Mississippi này rất có khả năng thành công như dự tính, tuy vùng này ngày đó không được trù phú và lắm tài nguyên như công ty đã khéo léo vẽ ra viễn ảnh rực rỡ. Và vì John Law bán cổ phiếu công ty với điều kiện khá dễ dãi là chỉ đóng tiền đầu bằng 1/10 mệnh giá nên dân chúng Pháp lúc ấy - kể cả giới hạ lưu với chút tiền dành giụm - cũng đổ xô vào mua cổ phần. Thế là quả bóng "công ty Mississippi" phồng lên nhanh chóng. Mệnh giá ban đầu của một cổ phiếu là 150 livres tournois, chỉ sau vài tháng đã tăng lên gần 10.000 livres. Đầu năm 1720, khi công ty qui định tiền lời là 40% và cùng lúc lại có lời đồn đại là vừa tìm được trữ lượng quý kim rất lớn ở Mississippi, giá cổ phiếu nhảy vọt lên đến 18.000 livres!
Thời gian này, có rất nhiều người chỉ từ một khoản tiền nhỏ mà một sớm một chiều đã tạo được gia sản khổng lồ. Một giai thoại khá phổ biến kể lại một nữ bá tước kia ở Paris một hôm đến công ty Mississippi để thăm dò tình hình cổ phần của mình thì bỗng nhận ra bà bếp của mình ăn vận rất sang trọng cũng đang đứng đó thương lượng cổ phần hàng triệu livres. Sau phút đầu ngỡ ngàng, bà bá tước bĩu môi bảo "Millionnaire!" và khinh bỉ quay đi. Từ đó, danh từ "triệu phú" (với ý nghĩa ban đầu mang tính cách miệt thị) nảy sinh.
Người đầu tư tụ họp trước cửa công ty Mississippi ở đường Quincampoix
Do nhu cầu đầu tư quá lớn từ dân chúng Pháp và các quốc gia lân cận, John Law cho phép phát hành livres tournois quá đà và không lâu gây ra lạm phát nặng nề. Giá sinh hoạt và nhất là đất đai tăng cao, một phần do nhu cầu vật chất nảy sinh từ số người khá lớn bỗng dưng giàu có. Khi giá cổ phiếu lên đến đỉnh cao 18.000 livres cũng là lúc một số người bắt đầu bán ra một số lượng lớn cổ phiếu để thu lợi. Hiệu ứng bầy đàn đã dẫn theo ngày càng nhiều người hơn muốn bán. Thế là quả bóng đang phồng to phải vỡ tung. Mùa hè 1721, giá trị cổ phiếu công ty Mississippi đã tuột xuống thấp hơn mệnh giá ban đầu. Cộng vào đó, dân chúng cùng lúc cũng mất lòng tin ở tiền livre tournois và trở về với kim ngân. Ngân hàng hoàng gia sụp đổ, nước Pháp bước vào một thời kỳ khủng hoảng kinh tế nghiêm trọng. Phải đến 70 năm sau, trong thời Cách mạng Pháp, người ta mới ban hành tiền giấy trở lại.
John Law một lần nữa lại phải bỏ xứ ra đi. Năm 1729, ông chết trong nghèo khổ và bệnh tật ở Venezia, Ý.
